Κρητική φορεσιά

"Στο θέμα των Ελληνικών παραδοσιακών φορεσιών ή ενδυμασιών (και σίγουρα όχι στολών) μπορούν να ειπωθούν πολλά. Η Ελληνική Παράδοση γνωρίζει άνθηση τα τελευταία χρόνια, σαν ένα ορμητικό ποτάμι, έχει ξαναζωντανέψει και όλοι πλέον θέλουν να συμμετέχουν όταν αρχίζει στο γλέντι να "λαλεί" η λύρα, το κλαρίνο, ή η γκάιντα. Σαν κάθε ορμητικό ποτάμι, χείμαρρος, δημιουργούνται και "απόνερα". Αυτό συμβαίνει σε κάθε τι που γίνεται δημοφιλές. Όσον αφορά τις Κρητικές φορεσιές που γνωρίζω καλύτερα θα κάνω κάποιες παρατηρήσεις.

Τα "χάρτζα", η διακόσμηση των ανδρικών γιλέκων κάποιες φορές τα βλέπουμε με χρυσό τεχρίλι (κορδόνι). Κάτι που έχει περάσει λάθος στην παράδοσή μας. Χρυσοκέντητα γιλέκα (και κόκκινα αν δεν κάνω λάθος) φορούσαν οι Τούρκοι "Καβάσηδες" οι οποίοι ήταν στρατιώτες-φρουροί Οθωμανοί, που πλαισίωναν τους πασάδες και τις επίσημες δομές του Οθωμανικού κράτους.

(βλ. https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%B1%CE%B2%CE%AC%CF%83%CE%B7%CF%82)

Όταν ο πρίγκηπας Γεώργιος με τη μεσολάβηση των μεγάλων δυνάμεων της εποχής ήλθε στην Κρήτη να λάβει τον τίτλο του Ύπατου Αρμοστή Κρήτης, μετά τα γεγονότα της 25ης Αυγούστου το 1898, τον πλαισίωσαν Κρητικοί με τις φορεσιές μας και για επισημότητα τις έραψαν με χρυσές διακοσμήσεις. Ένα λάθος που κρατά ακόμα και σήμερα καθώς και σε επίσημα βιβλία για φορεσιές με αναφορές και φωτογραφίες από μουσεία έχουν παρουσιάσει ανδρική Κρητική φορεσιά με χρυσά "χάρτζα". Με επίσημο φιρμάνι απαγορεύτηκαν έντονα χρώματα στις ενδυμασίες των Κρητών, ανδρών και γυναικών, καθώς και οι υπερβολικές διακοσμήσεις και επιτρεπόταν πλέον το μαύρο και το μπλε σκούρο χρώμα για τις φορεσιές.

Οι φορεσιές που είχαν επικρατήσει στην Κρήτη στο πέρασμα του χρόνου ήταν των Σφακίων, η "Κούδα" από την Κριτσά Λασιθίου, και η Σάρτζα των Ανωγείων. Οι ονομασίες έχουν σημειολογία και σημαίνουν κάτι, στο οποίο όμως δεν θα επεκταθούμε προς το παρόν. Από παλαιές φωτογραφίες έχουν ανασυρθεί μοτίβα και κατασκευαστεί πλέον φορεσιές και άλλων περιοχών, όπως η αστική των Χανίων, της Μεσσαράς, του Αγίου Νικολάου, της αστικής του Ηρακλείου και άλλες. Οι υπόλοιπες φορεσιές ανήκουν μάλλον στα "απόνερα" της Παράδοσής μας. Οι εμφανίσεις σε χορευτικά με απλή φούστα-μπλούζα και ενίοτε ζωνάρι, είναι ενδυμασία που μπορείς να βρεις σε όλη την Ελλάδα. Απλές ενδυμασίες καθημερινών γυναικών, οι οποίες στην καθημερινότητά τους, φυσικά, δεν θα έβαζαν τις καλές χρυσοκέντητες φορεσιές για να κάνουν τις εργασίες τους. Κάτι που ισχύει και στους άνδρες με πολλές φωτογραφίες των αρχών του προηγούμενου αιώνα, να εμφανίζουν τους απλούς ανθρώπους, ιδίως της υπαίθρου, που ασχολούνταν κυρίως με αγροτικές δουλειές, να φορούν γιλέκο ή/και βράκα που ήταν σχεδόν λιωμένα πάνω τους από τις εργασίες. Στην καλύτερη περίπτωση να είχαν μία ακόμη φορεσιά «σχολιανή» για τους εκκλησιασμούς και τις εμφανίσεις σε κοινωνικές εκδηλώσεις. Ναι, έχει την σημασία της η απλή καθημερινή ένδυση, όμως το θέμα είναι, κατά τη γνώμη μου, να αναδεικνύεται η διαφορά του κάθε τόπου στην επίσημη ενδυμασία του, σε αυτήν που φαίνονται τα αρχέγονα μοτίβα, επηρεασμένα από το παρελθόν μας και εμπλουτισμένα με την τέχνη της κάθε γυναίκας στο κέντημα, ή του κάθε ράφτη με την τεχνική του. Σε πρόσφατη επίσκεψή μου στο παλάτι της Κνωσσού είδα «το δωμάτιο των πιθαριών» και στα τεράστια πιθάρια όπως και σε άλλα (π.χ. των Μαλίων) εμφανίζονται σχεδιαστικά μοτίβα όμοια με αυτά που συναντάς στις φορεσιές μας, όπως π.χ. το μοτίβο του κύματος ή του «καράβολα», της περικοκλάδας με τα φύλλα κ.ο.κ. Κάτι επίσης που έχω προσωπικά παρατηρήσει, είναι η εμφανής ομοιότητα του μοτίβου κεντήματος της πλάτης του γυναικείου γιλέκου της Ανωγειανής φορεσιάς, με το σχήμα που έχει το ειδώλιο του Μινωικού πολιτισμού της «θεάς των όφεων».

Μεγάλη σημασία έχουν οι διακοσμήσεις και τα κεντήματα. Από την Κρητική βελονιά σε ποδόγυρους, στο χαμηλότερο σημείο στα μπατζάκια της βράκας και στα μανίκια, αλλά και φυσικά στις ποδιές των γυναικών, το οποίο είναι ένα σημείο που εμφανίζεται η δημιουργία της γυναίκας, σχεδόν σε όλη την Ελλάδα, χαρακτηριστική για την κάθε περιοχή.

Οι πολύ απλές φορεσιές (π.χ. οι γυναικείες, με φούστα μπλούζα και ένα ζωνάρι) συνήθως φοριούνται από χορευτικά και υιοθετούνται συχνά, καθώς έχουν κατά πολύ, μικρότερο κόστος κατασκευής. Προσωπικά μου παίρνει πάρα πολύ χρόνο (μετρούμενο σε εβδομάδες) για να κατασκευάσω και να κεντήσω ένα γυναικείο Κρητικό γιλέκο, το οποίο ανεβάζει την αξία του και το κόστος του σαν χειροποίητο ένδυμα.

Όσον αφορά την ανδρική φορεσιά το "κρουσωτό" ανδρικό μανδήλι (ή σαρίκι) μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι δεν υπήρχε στην παράδοσή μας, είναι ακόμα ένας νεοτερισμός που προστέθηκε περίπου το 1970, ίσως για τουριστικούς σκοπούς, καθώς δεν συναντάται πριν από εκείνη την εποχή είτε σε φωτογραφίες, είτε από μαρτυρίες που προσωπικά έχω καταγράψει μιλώντας με ανθρώπους μεγάλης ηλικίας για την κεντρική και ανατολική Κρήτη. Φωτογραφίες των αρχών του 20ου αιώνα και παλαιότερες δείχνουν του Κρητικούς με φέσι (σπαστό Ελληνικό, όχι το σταθερό Τουρκικό), κούκο (γούνινο χαμηλό καπέλο), ή απλό κεφαλομάντηλο (το μανδήλι αναφέρεται και ως «πέτσα»). Επίσης η "κιλότα" είναι παντελόνι όλων των έφιππων στρατιωτών, όλων των μοντέρνων Ευρωπαϊκών στρατών από τις αρχές του 1900 (και σε αυτό το σημείο υπάρχουν αρκετά που θα μπορούσαμε να πούμε, καθώς επίσης ότι οι γνώμες διίστανται) και δεν συναντώνται πριν από τις αρχές του 20ου αιώνα. Επίσης τα ανδρικά πουκάμισα με το παγιωμένο πλέον μαύρο χρώμα δεν ευσταθεί. Δεν φορούσαν όλοι οι άνδρες μαύρα και σίγουρα όχι συνέχεια.

Το γιλέκο είναι ανοιχτού ή σταυρωτού τύπου και η βράκα σαν την νησιωτική. Πολλά θα μπορούσαμε να πούμε και για τον τύπο των γιλέκων, το σχήμα αλλά και την ιδιαιτερότητα που έχουν οι Κρήτες στην φορεσιά τους να ζώνουν μέσα στη βράκα και το γιλέκο μαζί με το πουκάμισο. Σίγουρα δεν είναι ορθό το απλό γιλέκο ευρωπαϊκού τύπου, συνοδευόμενο αρκετές φορές με σακάκι και κιλότα. Αυτού του είδους την ενδυμασία την έχω δει και εγώ σε χωριά της Κρήτης στις ημέρες μου, ήταν όμως μια πρόσφατη μεταβατική περίοδος μεταξύ των παλαιών και νεότερων ενδυμασιών ευρωπαϊκού τύπου. Υπήρχε διαφορά μεταξύ των παλαιών ραφτάδων που κατασκεύαζαν τις βράκες και τα γιλέκα με τους «φραγκοραφτάδες» του τεχνίτες δηλαδή (όπως ο πατέρας μου Αντώνης Τριτσάρης) που άρχισαν να κατασκευάζουν φράγκικα ρούχα (δηλαδή Γαλλικά) σύμφωνα με τις επιταγές του κώδικα ενδυματολογίας του σύγχρονου κόσμου.

Θα μπορούσαμε να επεκταθούμε εκτενώς και με περισσότερη λεπτομέρεια αλλά δεν είναι ο στόχος αυτού του μικρού κειμένου. Ο σκοπός είναι να φωτίσουμε έστω και λίγο την εικόνα που συχνά υιοθετείται λάθος και μεταφέρεται λάθος.

Τριτσάρης Νικήτας

Χοροδιδάσκαλος

Ηράκλειο Κρήτης"

* Ευχαριστούμε θερμά τον κ.Τριτσάρη Νικήτα, χοροδιδάσκαλο στο σύνδεσμο "Χοροδρώμενα" που μας βοήθησε να εμβαθύνουμε περισσότερο στις λεπτομέρειες των κρητικών φορεσιών.

Μια εικόνα χίλιες λέξεις...